IV. GAMAKO ELIKAGAIAK: EZ HAIN EROSOAK

Ingurumen-inpaktu handia, nekazariaren mendekotasuna, dibertsitatearen galera eta enplegu prekarioa, besteak beste, bere burua osasuntsu, eroso eta jasangarri gisa saltzen duen elikagaien industriaren alde ilunak.

@gukgeuk 25/06/14

Joan den mendearen amaieran, Europako hegoaldeko herrialdeetako merkataritza-guneetan produktuz betetako poltsak eta ontziak agertzen hasi zirenetik – oro har, barazki, «freskoak, zatituak, garbituak eta kontsumitzeko prest daudenak» , modalitate hori, IV. Gamako Elikagai izenekoa, izugarri igo da etxeetan eta jatetxeetan. Eta goraka doa. Azken hamarkadan urteko %10eko hazkunde jarraituarekin, 2024an negozio-bolumena 600 milioi eurotik gorakoa izan zen, Espainian bakarrik, eta 4.000 milioi ingurura iritsi zen Europar Batasun osoan.

Elikagaia aurkezteko modu horren erosotasuna agerikoa da, eta ez dugu hemen azalduko (publizitatea arduratzen da horretaz), baina ikusiko dugu zeintzuk diren publizitate horrek berak kontatzen ez dizkigun eragozpenak, arriskuak barne. Hainbat motatako arriskuak, sanitarioetatik ingurumenekoetara:

Zer dira IV gamako elikagaiak?

Prozesuaren arabera, jatorritik kontsumitzailearenganaino, elikagaiak honela sailkatzen dira:

• I gama: Elikagai freskoak eta prozesatu gabeak. Funtsean, barazkiak, frutak, haragiak, arrainak eta itsaskiak, prozesatu gabeak edo soilik hoztuak.
• II. gama: Kontserbako elikagaiak, oro har bero bidez esterilizatuta eta enbotatuta edo ontziratuta daudenak.
• III. gama: Izoztuak eta ultraizoztuak.
• IV. gama: Produktu freskoak. Batzuetan zuritu, garbitu, zatitu, poltsetan sartu eta kontsumitzeko edo janaria prestatzeko prest daudenak. Oro har, entsaladak poltsan, frutak eta moztutako barazkiak.
• V gama: Prestatutako plater onduak eta prestatuak, berotzeko eta jateko prest, ultraprozesatu izenez ezagutzen direnak.

Esan dugu ez dugula sakonduko, argi eta garbi, elikagaien IV. GAMA ereduaren abantailetan. Bai, ordea, haien gabezietan eta arriskuetan, ez baitira hain agerikoak eta batere publizitaterik gabeak:

1. Nutrizio-kalitatea

Produktuaren aurkezpenak ia beti definitzen du poltsa berean bere edukia «produktu fresko» gisa. Hala ere, IV gamako elikagaiek ez dute benetan freskoek duten nutrizio-balio bera, funtsezko bi arrazoirengatik:

• Garbiketa oldarkorrak: Prozesatzean sodio hipokloritoz (lixiba diluitua) egindako garbiketa intentsiboak erabiltzen dira, bakteria-karga murrizteko. Arazoa dago sistema horrek beste konposatu onuragarri batzuk ere ezabatzen dituela, hala nola antioxidatzaileak, polifenolak edo karotenoak.
• Oxidazioa: Fruta eta barazkien mozketak, kontsumitu baino ordu batzuk lehenago eta baita egun batzuk lehenago ere, zelula-paretak hausten ditu eta bitaminak (C batez ere) edo azido folikoa degradatzen dituzten entzimak askatzen ditu.

Laburbilduz: Osasuntsuak diruditen arren, produktu horiek beren nutrizio-ahalmenaren zati bat galdu dute platerera iritsi aurretik.

2. Mikrobio-arriskua

Arrisku handienetako bat patogenoak ugaritzea da, batez ere hozteko baldintza egokietan mantentzen ez badira. Hauek dira mikroorganismo ohikoenak:

• Listeria monocytogenes: Hozkailutik bizirik ateratzen da eta infekzio larriak eragin ditzake pertsona immunodeprimituengan, haurdunengan, haurrengan edo adinekoengan.
• Salmonella eta E. coli: Hain ohikoak izan ez arren, kutsatutako loteak detektatu dira. Hala nola, 2023ko azaroan, Espainian, Elikagaien Segurtasunerako eta Nutriziorako Espainiako Agentziak (AESAN) alerta bat eman zuenean Salmonella eta Listeria agerraldia germinatuetan zeudelako.
• Bacillus cereus: Azaleko tratamenduan bizirik iraun dezaketen esporez osatutako bakterioa. Poltsa baten barrualdea ekosistema ezin hobea da ugaltzeko eta gaixotasun gastrointestinalak eragiten dituzten toxinak sortzeko.

Garbiketa industrialak neurri handi batean esterilizazioa lortu, hautsitako hotz-katea, manipulazio txarra edo poltsa hauskor bat urratzea bermatzen badu ere, entsalada-poltsa horiek hazkuntza-salda ikusezin bihur daitezke.

3. Pestizidak

Beste kapitulu bat pestizidak dira. Elikadura Justizia GKEak poltsako entsaladen marka nagusietako bi aztertu zituen 2024an, eta sei pestizida ere aurkitu zituen (bost fungizida eta intsektizida bat), horien artean bi (metalaxilo/metalaxilio ‑ M eta fludioxonilo). Nahiz eta enpresek defendatzen duten aurkitutako balioak onartutako legezko mugen azpitik daudela, kontuan izan behar da, elementu horien kasuan, metatze-izaeraren ondorioz, maila onargarri bakarra zero dela. Izan ere, toxikotasun handia dutenez, EBko zerrenda beltzean daude jada, ordezkatzeko.

4. Ingurumen-inpaktua.

Industria honek egiten duen plastikozko ontzien gehiegizko erabilera ingurumen-hondamendia da. Poltsa horiek ingurune naturalean duten inpaktua esponentzialki hazi da azkenaldian, eta Eurostaten datuen arabera, 2022an ontzien plastikozko hondakinen % 42 soilik birziklatzen da behar bezala.

IV. gamako ohiko ontzi batek (poltsa edo ontzia estalkidunak) 10-35 gramo artean pisatzen dituzte. IV. gamako fruta edo barazki tona bakoitzeko 25 eta 80 kg. tarteko hondakin plastiko sortzen dira, erabilitako ontzi motaren arabera.

Geruza anitzeko ontziek (ohikoak dira IV. gaman) birziklatze-tasa oso txikiak edo baliogabeak dituzte, ez baita erraza materialak bereiztea.

• Erabilera bakarreko poltsak edo ontziak: IV gamako elikagai gehienak geruza anitzeko materialez egindako eta birziklagarriak ez diren poltsetan aurkezten dira. Kalkuluen arabera, poltsen % 5 baino gutxiago birziklatzen dira behar bezala. Horrek esan nahi du zabortegietan, erraustegietan edo ozeanoetan amaitzen den plastiko bolumen izugarria dagoela.
• Energia alferrik galtzea: Elikagai freskoak poltsen barruan mantentzeko, hozkailu industrial handiak behar dira, egunean 24 orduz funtzionatuz.
• Elikadura-hondakinen sorrera: Erabili ezin diren zatiak (oskolak, zurtoinak, hostoak) jatorrian botatzen dira, askotan konpostajerik gabe.
• Ur-kontsumo neurrigabea. Produktuak edateko urarekin garbitzen dira, normalean 3 edo 4 ºC-tan hoztuta. Horri lixiba gehitzen zaio, desinfektatzeko, 100-150 zm-ko proportzioan. Baina EB dagoeneko kloroaren erabilera mugatzen ari da, sistema horrekin sortutako azpiproduktu kantzerigenoen ondorioz. Uraren kontsumoa 40 m3 ingurukoa da prozesatutako produktu tona bakoitzeko.

Ekoizpen-, prozesatze-, garraio-, salmenta- eta kontsumo-sistema horrek guztiak, eroso, osasuntsu eta jasangarri gisa iragarrita, aztarna ekologiko oso altua sustatzen du, are handiagoa hondakinak (organikoak edo ez) ekonomia zirkularraren gurpilean sartzen ez badira.

5. «Elikadura osasungarriaren» sentsazio faltsua

IV. Gamako elikagaiak marketineko produktuak dira, eta batez ere, ezaugarri fisikoak edo organoleptikoak baino gehiago, irudia da kontsumitzailearen pertzepzioan funtsezko papera betetzen duena.

Produktu horietako askok gehigarriak, kontserbatzaileak eta atmosfera aldatuak dituzte, aipatzen ez diren teknikak edo leku ezkutuetan eta irakurtzeko zailak diren karaktereekin.
«Natural», «fresko» edo «bio» hitzak produktua bera baino erakargarriagoak dira kontsumitzailearentzat.
Horrek elikadura-nahasmena sortzen du, eta kontsumitzaileak garbi jaten duela uste du, baina, egia esan, nutrizio-balio txikiagoko elikagai erdiprozesatua erabiltzen du, benetan freskoa baino askoz garestiagoa eta arrisku nabarmenekoa.

6. Prezio altua eta elikadura-desberdintasuna

IV gamako elikagaien prezioa produktu freskoena baino nabarmen handiagoa da. Ikus dezagun benetako adibide sinple bat:

Hornidura-merkatuko letxugen prezioen eta IV. gamako poltsen arteko analisi.konparatiboa.

	Lehen marka (Iceberg)	Eusko Label (Haritz-ostoa)
Produktu kantitatea poltsan	250 gm.	140 gm.
Poltsaren prezioa.	1.59 €	1.89 €
Kiloko prezioa.	6.36 €/kg.	13.50 €/kg.
Kiloko prezioa merkatuan	0.90 €/kg. (Mercabarna) 25/06/06	1.9 €/kg. (Ordiziako merkatuan) 25/06/06
Kostuaren diferentzia.	% 690	% 710

Argi ikus daiteke burtsako entsalada arrunt bat merkatuan erositakoa baino 7 aldiz gehiago kostatzen zaiola kontsumitzaileari. Gainera, kontuan hartzen badugu korporazio handiek ez dutela MercaIruñan edo merkatu herrikoietan erosten, baizik eta erosketetan eskala-ekonomiako irizpideak erabiltzen dituztela, erraz ondoriozta dezakegu irabazi-marjinak askoz handiagoak direla.

Produktuaren gainprezio horrek ez ditu diru-sarrera txikiko sektoreak baztertzen; bitxia bada ere, horixe da fabrikatzaileak bilatzen duen helburuetako bat. Arrazoi nagusia da kontsumitzailearen target horrek, demografikoki gehiengoa izateaz gain, ez duela denbora askorik elikagai freskoak saltzeko puntuetara (merkatuak edo azokak) joateko, eta are gutxiago horiek etxean prestatzeko. Beraz, elikadura freskoa eta osasuntsua nahi baduzu, produktu hori gutxi prozesatuta edo batere prozesatu gabe baina garesti erabiltzera behartuta zaude. Hori edo ultraprozesatuen amildegian erortzea (V Gama).

Beste adibide bat, konplikatuagoa hau:

PASTA, RUkULA OILASKOA ETA GAZTA eta ontzia	Pisua (Gr.)	HORNIDURA PREZIOA	banakapena	jatorria
Rukula	10	2,59 €/kg.	0,03 €	€/Kg. Mercabarnan (25/06/06)
Tximeletak (Pasta)	175	1,38 €/kg.	0,24 €	Farfalle Aro (Makro)
Tomatea	28	4,14 €/kg.	0,12 €	€/Kg. En Mercabarna (06/06/2025)
Oilaskoa	28	10,09 €/kg.	0,28 €	Metro Chef (Makro)
Gaztaia	15	13,30 €/kg.	0,20 €	Aro escamas (Makro)
Oliba beltzak	16	4,75 €/kg.	0,08 €	Metro Chef (Makro)
Tomate saltsa	35	2,50 €/kg.	0,09 €	Metro Chef (Makro)
Plastikozko ontzia	—	banaka	0,12 €	Plásticos Mediterraneo
GUZTIRA	307	—–	1,15 €	—–

Ekainaren 6an, Eroskiren linealean prezioa 3.67 €-koa zen, eta osagaien prezioa, berriz, 1.15 €-koa, merkatuko prezioan. Kasu honetan, produktu honek «soilik» %300 garestiagoa da merkataritzako osagaiena baino. Aldiz, IV Gamakotzat hartzeko produktu zaila da, animali-jatorriko produktuak baititu (oilaskoa, esnea eta arrautza), eta mikrobio-ureztapena biderkatu egiten baita. Gainera, ontziaren pisua (ontzia + saltsarako poltsa) 37 g. da, kontsumo masiboko produktu baten ingurumen-hondamendia.

Azkenik, paragrafo batzuk gorago aipatu dugun «marketina» dago. Zaila da defendatzea 10 gramo errukula eskas dituen produktu bati (300 gramotik gorako 10) «OILASKO ETA GAZTADUN ERRUKULA» deitzea.

7. Tokiko nekazaritzan duen eragina.

IV. Gamako elikagaien industriak ezaugarri jakin batzuk betetzen dituzten produktuak behar ditu:

• Garbitzeko eta zentrifugatzeko erresistentzia.
• Hotzarekiko tolerantzia hornidura-katean
• Kolore eta itxura erakargarriak.
• Zapore leuna, mingostasunik gabea.
• Ebaki osteko bizitza-luzea (oxidazio minimoa).

Horren ondorioz, bertakoak ez diren barietateak erabiltzen dira. Nafarroaren kasuan, ahaztu dezagun Lizarraldeko Katxurrilla letxuga, Noveleta eskarolak, Kukuluak edo tomate Itsusia aurkitzea poltsetan. Errendimendu handieneko barietateak bakarrik iristen dira prozesatze-plantetara, hala nola Iceberg kaliforniarra, Batavia komertziala, Lollo italiarra, Detroit erremolatxa edo Shiren zaporegako barietateko Cherry tomateak. Horrek nekazaritzako espezieen aniztasuna pobretzea eragiten du, nekazariarekiko eta monolaborantzarekiko mendekotasuna sustatzen du, eta onuradun bakarrak haziak merkaturatzen dituzten konpainiak handiak dira.

Nekazarien gaineko presioa, IV. gamara egokitutako barietateak ekoizteko (iraunkorrak, baina ez nahitaez zaporetsuak).
Banatzaile handiekiko mendekotasuna, tokiko nekazaria lekuz aldatuz.
Enplegu tradizionalen galera: prestakuntza-prozesuak automatizatzean, aukerak murrizten dira auzoko dendetan eta merkatuetan.

Baldintza fisikoak gogorrak izan ohi dira. Lan monotono eta errepikakorrak eragindako alienazioari akidura gehitu behar zaio, langilea normalean geldirik eta ia lanaldi osoan zutik egoten delako, askotan, erreminta zorrotz eta ebakitzaileak eskuetan.

Laburbilduz, ereduak enpresa-kontzentrazioa bultzatzen du eta elikadura-subiranotasuna murrizten du.

8. Lan-baldintzak.

IV. Gama industriako lantegietan katearen oinean egiten den lana, funtsean, produktuak garbitzean, ebakitzean eta ontziratzean oinarritzen da; beraz, oso gutxi espezializatutako eta oso feminizatutako eskulana da. Faktore horien guztien ondorioz, gutxi onartutako eta gaizki ordaindutako lana da.

Manipulatutako produktuaren izaera dela eta (iraungitze laburra eta behin-behinekotasuna) gaueko txandak, irregularrak edo malguak ohikoak eta eskuarki onartuak dira, eta kontratuen prekarietatea sektoreko ohiko araua da.

Eta zer egingo dugu?

IV. Gama geratzeko etorri da, hori inork ez du zalantzan jartzen. Baina herritar garen aldetik, kontsumo-modalitate horren errealitatea ezagutu behar dugu, ez baita horren publizitateak helarazten diguna. Gainera, kontsumitzaile garen aldetik, erabaki batzuk hartu beharko ditugu:

• Arretaz irakurri etiketak.
• Egiaztatu iraungitze-datak, 2 eta 5 egun artekoak izan beharko baitute.
• Irekita edo urratuta ez dauden poltsen osotasuna egiaztatzea.
• Gorde beti hozkailuan.
• Poltsan likidoren bat badago, ez kontsumitu produktua.
• Gauza bera poltsak puztuta badaude edo irekitzean usain gogorregia edo desatsegina botatzen badute.
• IV. Gamako produktuak soilik ez erabiltzea. Ahal den guztietan, produktu freskoekin txandakatu.
• Hartu denbora bat zeure barazkiak garbitzeko eta mozteko, horrek freskotasuna eta kontrola bermatzen dizkizu.

IV. gamaren alternatiba iraunkorrak.

Hemen dituzu zenbait praktika, ekonomikoagoak izateaz gain osasuntsuagoak eta jasangarriagoak direnak ingurumenaren aldetik:

• Bertako eta sasoiko produktua erostea. Lehentasunezkoa auzoko saltokietan edo hornidura-merkatuetan.
• Janaria prestatzen duzunean, planifikatu otorduak. Egun bakar batean kozinatu dezakezu, eta astean edo hilean zehar kontsumitu.
• Ontzi berrerabilgarriak eta paperezko edo oihalezko poltsak erabili.
• Informa zaitez kontsumitzaileari zuzenean saltzen dioten ekoizleen kooperatibei buruz.

Bere marketin-estrategian osasuntsu jateko onena eta erosoena bezala saltzen da, baina hau izango litzateke definitzeko beste esaldi zuzenagoa: Burtsako entsalada askoz garestiagoa da, ez da hain segurua eta ez da batere jasangarria zure auzoko merkatuarekin alderatuta.

@gukgeuk.    250520